• එම්. එම්. මදුසංක කුමාර

ලොව වේගවත්, විශ්වසනීය අන්තර්ජාල පහසුකම් ලබා දීම සඳහා Space X සමාගම විසින් ක්‍රියාත්මක කරනු ලබන Starlink චන්ද්‍රිකා අන්තර්ජාලය නොබෝදා ශ්‍රී ලංකාවට හඳුන්වා දීම, මෙරට තාක්ෂණික හා ආර්ථික සංවර්ධනයට විශාල සහයක් ලබා දෙනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරෙනවා.

Starlink යනු SpaceX සමාගම පෘථිවියට පහළ කක්ෂයක (Low Earth Orbit – LEO) ස්ථානගත කර ඇති කුඩා චන්ද්‍රිකා දහස් ගණනකින් සමන්විත ජාලයක්. සාම්ප්‍රදායික භූගත අන්තර්ජාල පද්ධතිවලට ළඟා වීමට අපහසු, දුෂ්කර ප්‍රදේශවලට පවා අධිවේගී, අඩු ප්‍රමාදයක් සහිත (low-latency) අන්තර්ජාලය ලබා දීම මේ ව්‍යාපෘතියේ ප්‍රධාන අරමුණ වනවා.

මේ චන්ද්‍රිකා පෘථිවියට ඉතා ආසන්න ව, කිලෝමීටර 550ක පමණ උසකින් පිහිටා ඇති නිසා, දත්ත සම්ප්‍රේෂණයේදී ඇතිවන ප්‍රමාදය (latency) සාම්ප්‍රදායික භූ ස්ථාවර චන්ද්‍රිකා අන්තර්ජාලයට (කිලෝමීටර 36,000ක පමණ උසකින්) වඩා බෙහෙවින් අඩුයි. Starlink මගින් සාමාන්‍යයෙන් තත්පරයට මෙගාබිට් 100-200 (100-200 Mbps) දක්වා බාගත කිරීමේ වේගයක් (download speeds) සහ තත්පරයට මෙගාබිට් 20-40 (20-40 Mbps) දක්වා උඩුගත කිරීමේ වේගයක් (upload speeds) ලබාදෙන බව සඳහන්. ඇතැම් අවස්ථාවලදී මේ වේග 300 Mbps ඉක්මවිය හැකියි. අඩු ප්‍රමාදය (සාමාන්‍යයෙන් 20-40ms වීඩියෝ ඇමතුම්, ඔන්ලයින් ගේම්ස් සහ අනෙකුත් තත්කාලීන යෙදුම් සඳහා වඩාත් සුදුසු අත්දැකීමක් ලබා දෙනවා.

Starlink සේවාව ශ්‍රී ලංකාවට හඳුන්වා දීමත් සමඟ ශ්‍රී ලංකා විදුලි සංදේශ නියාමන කොමිෂන් සභාව (TRCSL) ඊට අවශ්‍ය නීතිමය සහ නියාමන රාමුව සකසා තිබෙනවා. එහි අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් බන්දුල හේරත් පවසන්නේ 1991 අංක 25 දරන ශ්‍රී ලංකා විදුලි සංදේශ (සංශෝධිත) පනතේ 17ඊ වගන්තියට සහ 2024.07.31 දිනැති අංක 2395/34 දරන අති විශේෂ ගැසට් පත්‍රයේ ප්‍රකාශිත විදුලි සංදේශ සැපයුම්කරු බලපත්‍ර රීතිවලට අනුකූල ව Starlink සේවාවට බලපත්‍ර ලබා දී ඇති බව. ඒ අනුව Starlink සමාගම ශ්‍රී ලංකාවේ මෙහෙයුම් කරගෙන යාම සඳහා අවශ්‍ය වන බලපත්‍ර දෙකක් ලබාගෙන තිබෙනවා. ඒ, ශ්‍රී ලංකා විදුලි සංදේශ පනතේ 17ඊ වගන්තිය අනුව විදුලි සංදේශ සැපයුම්කරු බලපත්‍රයක් සහ 22 වගන්තිය යටතේ රේඩියෝ සංඛ්‍යාත වර්ණාවලි බලපත්‍රයක් වශයෙන්.

අධ්‍යක්ෂ ජනරාල්වරයා අවධාරණය කරන්නේ මෙවැනි බලපත්‍ර නිකුත් කිරීමේදී TRCSL මූලික ව ම සලකා බලන්නේ ග්‍රාහකයන්ට ලබාදෙන ගුණාත්මක සේවය, තාක්ෂණික, මූල්‍ය, විකුණුම් සහ අලෙවිකරණය, පාරිභෝගික ආරක්ෂාව, සංවිධානය හා කළමනාකරණය යන කාරණා බව. Starlink සේවාව සඳහා අවශ්‍ය වන භෞතික උපකරණ (ඩිෂ් ඇන්ටනා වැනි) ආනයනය හා බෙදාහැරීම සම්බන්ධයෙන් ද 1991 අංක 25 දරන ශ්‍රී ලංකා විදුලි සංදේශ පනතේ 21 වගන්තිය යටතේ බලපත්‍රයක් නිකුත් කර තිබෙනවා.

Starlink සේවාව ක්‍රියාත්මක වීමෙන් ශ්‍රී ලංකාවේ විදුලි සංදේශ යටිතල පහසුකම්වලට සිදු වනු ඇත්තේ විශාල ධනාත්මක බලපෑමක්. අදහස් දක්වන අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් බන්දුල හේරත්; Starlink යටතේ ආවරණය නොමැති ප්‍රදේශවලට අන්තර්ජාල ප්‍රවේශය ලබාදීමෙන් දැනට පවතින විදුලි සංදේශ සමාගම් අතර තරගකාරිත්වය වැඩි වෙනවා. මෙය යටිතල පහසුකම් හවුලේ භාවිතය වැඩිදියුණු කිරීමටත් මඟ පාදන්නක්. මෙතෙක් චන්ද්‍රිකා තාක්ෂණයට භාවිත නොවූ සංඛ්‍යාත භාවිතයෙන් රජයට අමතර ආදායමක් ලැබෙන අතර ම එය විශේෂයෙන් දුෂ්කර සහ දුරස්ථ ප්‍රදේශවලට පුළුල් සමාජීය සේවාවක් ලබා දීමට ඉවහල් වෙනවා. දැනට පවතින සේවා සැපයුම්කරුවන්ට ඔවුන්ගේ ජාල ව්‍යාප්තිය සහ වැඩිදියුණු කිරීම සඳහා Starlink සේවාවේ පහසුකම් යොදාගැනීමට අවස්ථාව සැලසීමත් මෙහි විශේෂත්වයක්. Starlink සේවාවට අදාළ උපකරණ වියදම් සහ මාසික ගාස්තු යම් තරමකට වැඩි විය හැකි වුවත් තරගකාරිත්වය වැඩි වීම නිසා ප්‍රචලිත ISPs ඔවුන්ගේ සේවා වර්ධනය කිරීමට, ගුණාත්මකභාවය වැඩි කිරීමට සහ මිල අඩු කිරීමට පෙළඹෙනු ඇති.”

Starlink සේවාවට ග්‍රාමීය සහ දුෂ්කර ප්‍රදේශවල අන්තර්ජාල ප්‍රවේශය (Internet Accessibility) වැඩිදියුණු කිරීමට ලබාදෙන්නේ විශාල දායකත්වයක්. Starlink භාවිත කරන Low Earth Oriit (LEO) චන්ද්‍රිකා මගින් විශාල කේබල්/ටවර් අවශ්‍යතාවකින් තොර ව, ඕනෑ ම ස්ථානයකට සෘජු අන්තර්ජාල සම්බන්ධතාවක් ලබා දිය හැකි බව අධ්‍යක්ෂ ජනරාල්වරයා පෙන්වා දෙනවා. මෙය උස් කන්දක, වනාන්තරයක හෝ දූපතක වුවත් ක්‍රියාත්මක කළ හැකියි. Starlink සඳහා අවශ්‍ය වන්නේ Dish antenna, Router සහ Power supply පමණක් වන බැවින් අඩු යටිතල පහසුකම් සහිත ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවලට ද පහසුවෙන් සම්බන්ධ වන්නට පුළුවන්. Starlink සේවාව හඳුන්වාදීමෙන් රටේ ඩිජිටල්කරණ ක්‍රියාවලියට සැලකිය යුතු දායකත්වයක් ලැබීම ඉතා වැදගත් කරුණක්. අන්තර්ජාල ප්‍රවේශ විෂමතාව අඩු කිරීමෙන් ඩිජිටල් සමබරතාවක් ඇති වන බවත් අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් බන්දුල හේරත් සඳහන් කරන කරුණක්.

LEO චන්ද්‍රිකා ලබාදෙන ස්ථාවර සම්බන්ධතාව e-Government සේවා ව්‍යාප්ත කිරීමට Smart agriculture, e-Health, e-Learning, IoT පදනම් වූ සේවා) මූලික වීම සුවිශේෂ කරුණක්. දුරස්ථ අධ්‍යාපන වැඩසටහන්, විශ්වවිද්‍යාල සබැඳි, පන්ති සහ අන්තර්ජාල පාඨමාලා සඳහා ලැබෙන ප්‍රවේශය වැඩිවීමෙන් අධ්‍යාපනය සහ දුරස්ථ අධ්‍යාපනය පුළුල් වනු ඇති. Starlink සේවාව හේතුවෙන් ශ්‍රී ලංකාවේ රැකියා අවස්ථා සහ නව ව්‍යාපාරික අවස්ථා බිහිවීමට ද පසුබිම සැකසෙනවා. මෙහිදී භෞතික උපකරණ බෙදාහැරීමට හා ස්ථාපනයට තාක්ෂණික නියෝජිතයන් සඳහා රැකියා අවස්ථා නිර්මාණය වන අතර ම අවසර ලත් ප්‍රාදේශීය අලෙවි නියෝජිත ව්‍යාපාර බිහිවිය හැකියි. වේගවත් හා ස්ථාවර අන්තර්ජාලය මත පදනම් ව දුරස්ථ කාර්යය (Remote work), මාර්ගගත නිදහස් රැකියා (online freelancing), ව්‍යාපාර ක්‍රියාවලි බාහිරීකරණය (Business Process Outsourcing) ව්‍යාපාර ව්‍යාප්ත වන අතර සුහුරු ගොවිතැන (Smart farming). (Telemedicine, e-Learning) වැනි ක්ෂේත්‍රවල නව සේවා නිර්මාණය වනු ඇති. කර්මාන්තශාලා සහ කුඩා ව්‍යාපාරවල ඩිජිටල් පරිවර්තනය e-commerce, online marketing, digital accounting) සඳහා ද Starlink මගින් අවස්ථා විවර වනු ඇති.

Starlink සේවාව ශ්‍රී ලංකාවට හඳුන්වාදීමේදී TRCSL මුහුණදුන් ප්‍රධාන අභියෝග ද තිබෙනවා. අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් බන්දුල හේරත් පවසන ආකාරයට නීතිමය අභියෝග (පවතින නියාමන රාමුව යටතේ LEO satellite services සඳහා නිශ්චිත නීතිරීති නොතිබීම), තාක්ෂණික අභියෝග (LEO satellite සේවාවලට අදාළ තාක්ෂණික පිරිවිතර සහ අනුකූලතා සකස් කිරීමේ අවශ්‍යතාව, Frequency coordination වැනි ගැටලු‍), ආර්ථික අභියෝග (සේවාව සඳහා වියදම්, උපකරණ මිල සහ ආනයනය සම්බන්ධ ගැටලු‍) සහ ආරක්ෂක හා පෞද්ගලිකත්ව අභියෝග (ජාතික ආරක්ෂාවට හා දත්ත පෞද්ගලිකත්වයට බලපෑම් විය හැකි බැවින් නිරීක්ෂණ නියමයන් පිළිබඳ සැලැස්වීම්) ඒවා අතර ප්‍රධාන වෙනවා. TRCSL විසින් Starlink වාව බලපත්‍ර කොන්දේසි, මිල සීමා, පාරිභෝගික සහාය සහ සේවා ප්‍රවේශය මත අධීක්ෂණය සහ නියාමනය කරනු ලබනවා ඇති. Starlink මෙහෙයුම් අධීක්ෂණය කරන්නේ නියාමන බලපත්‍ර කොන්දේසි, තාක්ෂණික තත්ත්ව විශ්ලේෂණය, වාර්තා නිරීක්ෂණය සහ පාරිභෝගික පැමිණිලි පද්ධතිය මත. පාරිභෝගික ආරක්ෂාව, ජාතික ආරක්ෂාව සහ තත්ත්ව සහතික කිරීම මෙහිදී වැදගත්. Dash Board මගින් තාක්ෂණික, සේවා තත්ත්ව, ආරක්ෂක සහ ආර්ථික දත්ත නිතර අධීක්ෂණය කිරීමට ද හැකියාව ලැබෙනවා. අනාගතයේදී ශ්‍රී ලංකාවට තවත් එවැනි චන්ද්‍රිකා අන්තර්ජාල සේවා හඳුන්වාදීම සම්බන්ධයෙන් TRCSL ප්‍රතිපත්තිය වන්නේ නව චන්ද්‍රිකා අන්තර්ජාලයක අවශ්‍යතාවක් මතුවුවහොත් ඒ සඳහා අවශ්‍ය තාක්ෂණික යෝග්‍යතාව මත එවැනි සේවාවක් හඳුන්වා දීම.

මේ අනුව Starlink ශ්‍රී ලංකාවට පැමිණීම, මෙරට ඩිජිටල්කරණයේ සහ සංවර්ධනයේ නව පරිච්ඡේදයක් සනිටුහන් කරන අතර එය සමස්ත රටට ම වඩා හොඳ අන්තර්ජාල පහසුකම් ලබා දෙනවා පමණක් නොව ගෝලීය ඩිජිටල් ආර්ථිකයේ ශ්‍රී ලංකාවේ ස්ථානය තවදුරටත් ශක්තිමත් කිරීමට ද දායක වනු ඇති.